Purwakanthi adalah bahasa sastra yang tidak hanya terdapat dalam sastra Jawa, namun juga dalam sastra Sunda. Purwakanthi juga merupakan salah satu dari sembilan jenis Basa Rinengga yang telah kami jabarkan sebelumnya. Secara umum, purwakanthi digunakan untuk menyampaikan ungkapan secara ringkas. Berikut ini adalah pengertian dan contoh contoh purwakanthi.
Daftar Isi
Pengertian Purwakanthi
Secara bahasa, purwakanthi berasal dari gabungan dua kata, yakni “purwa” dan “kanthi”. Purwa berarti awalan, sementara kanthi berarti menggandeng atau mengulang.
Jadi, purwakanthi dapat diartikan sebagai kalimat yang mengulang kata di awal atau yang telah disebutkan sebelumnya. Maksudnya ialah suara, kata ataupun kalimat yang kedua mengikuti suara, kata atau kalimat yang sebelumnya.
Di dalam bahasa Indonesia, purwakanthi dapat disebut sebagai sajak, rima atau persamaan bunyi.
Salah satu contoh purwakanthi :
- adigang, adigung adiguna.
- Becik ketitik, ala ketara.
Purwakanthi Yaiku
Purwakanthi yaiku runtuting swara utawa tetembungan sing padha ing ukara, wanda utawa tembung sing mburi nggandheng wanda utawa tembung sing wis kasebut ing ngarep. Tegese yaiku sing wis kasebut ing ngarep, dibaleni maneh iso saka swarane (vokale), sastrane (konsonane) utawa tetembungane (kata-kata).
Jenis & Contoh Purwakanthi
Di dalam bahasa Jawa,, Purwakanthi terbagi menjadi tiga jenis, adalah sebagai berikut :
- Purwakanthi Guru Swara
- Purwakanthi Guru Sastra
- Purwakanthi Guru Basa/Lumaksita
Berikut adalah pengertian dari masing-masing jenis purwakanthi beserta contoh-contohnya :
1. Purwakanthi Guru Swara
Purwakanthi guru swara yaiku purwakanthi ingkang runtut swarane ing pungkasane tembung. Tegese ingkang unen unen sing digandheng yaiku “swarane” (a,i,u,e,o).
Dalam bahasa Indonesia, purwakanthi guru swara adalah kalimat yang huruf vokalnya berurutan atau kata depan dan belakang memiliki runtutan huruf vokal yang sama.
Tuladha :
- Sapa jujur , bakal makmur (swara ; u)
- Ora cepet, ora ngliwet (swara;e)
- Tut wuri, handayani (swara;i)
- Tesmak bathok, mata blorok (swara;o)
Contoh Purwakanthi Guru Swara
- Adigang, Adigung, Adiguna
- Aja dahwen, ati open
- Aja dumeh menang, banjur tumindak sawenang-wenang
- Ajining diri, gumantung kedhaling lathi
- Ana awan, ana pangan
- Ana bungah,, ana susah iku wis lumrah
- Ana dina, ana sega
- Ana rega, ana rupa
- Anak polah, bapak kepradhah
- Asu belang, kalung wang
- Asu gedhe, menang kerahe
- Ati karep, bandha cupet
- Ayem tentrem
- Bagas waras
- Bareng wis makmur, lali marang sedulur
- Becik ketitik, ala ketara
- Bungah susah iku lumrah
- Cecak nguntal cagak
- Cecak nguntal empyak
- Ciri wanci lelai ginawa mati
- Desa mawa cara negara mawa tata
- Durung pecus keselah besus
- Dikethok kaya Lombok
- Diiris kaya kubis
- Esuk dele sore tempe
- Gandhes luwes
- Gemah ripah
- Gendhon rulon
- Gemi setiti ngati-ati
- Gelem obah, mesthi mamah
- Giri lungsi, jalma tan kena ingina
- Inggah-inggih nanging ora kepanggih
- Ijo-ijo godhonge koro, bareng bodho lali rumangsa
- Ireng-ireng kethok untune, bareng seneng ketok guyune
- Jago kate, wanine ing tritikane
- Kara ana gemake, ngaku jaka ana anake
- Kebat kliwat
- Kegedhen empyak kurang cagak
- Keplok ora tombok
- Kudu sregep sinau , sapa sing kepingin maju
- Kulite kuning, kadi mas sinangling
- Kutuk marani sunduk
- Kumenthus ora pecus
- Lambe satumang kari samerang
- Maju tatu mundur ajur
- Ngalah nanging oleh
- Ora cepet, ora ngliwet
- Ora ngedan, ora keduman
- Ora obah, ora mamah
- Papa citraka
- Rek gambar kucing, kulo nderek wonten wingking
- Roning mlinjo, sampun sayah nyuwung ngaso
- Rupane kembar, kaya jembe sinigar
- Sabar sareh mesti pikoleh
- Sabaya pati sabaya mukti
- Sapa jujur bakal makmur
- Sing gelem ngalah, bakal luhur wekasane
- Sing salah kudu seleh
- Sing weweh bakal pikoleh
- Tela diiris-iris, gawe gela ora uwes-uwes
- Thenguk-thenguk, nemu kethuk
- Tiwas sayah, ora faedah
- Tut wuri, handayani
- Wadya bala
- Wiwit kuncung, nganthi gelung
- Witing tresna, jalaran saka kulina
- Welingin guru wong iku kudu mituhu marang bapa ibu, supaya slamet sing tinemu
- Wong bungah sok nemu susah
- Yen menang, aja njur sewenang-wenang
- Yen krasa enak, aja njur lali anak, lali bojo, lali kanca
2. Purwakanthi Guru Sastra
Purwakanthi guru sastra yaiku purwakanthi sing padha tulisane utawa aksarane ing saben wiwitan wanda utawa tetembungane, tegese yaiku runtute ing sastra utawa tulisane.
Purwakanthi guru sastra adalah kalimat yang ditandai dengan adanya persamaan huruf yakni huruf konsonan yang sama.
Tuladha :
- Anak anung, anindita (sastra; n)
- Sing sapa goroh, growah (sastra; g)
- Sluman, slumun, slamet (sastra; s)
Contoh Purwakanthi Guru Sastra :
- Aja dhemen memada, sameng dumadi
- Anak anung anindita
- Asah, asih, asuh
- Bibit, bebet, bobot
- Cecer cicir cewet
- Eneng, ening bisa uninga
- Garang nanging garing
- Ing ngarsa sung tuladha, ing madya mangun karsa, tut wuri handayani
- Janji jujur jajahane mesthi makmur
- Kekudanganku marang kowe, klakona mengku kamulyan
- Kala kula kelas kalih, kulo kilang kalo, kali kilen kula
- Katula-tula katali
- Laras, lurus, leres, laris
- Madat, minum, madon, mateni, lan main
- Madhep manteb melu mara tua, mangan ora mangan
- Makarya, manembah, manages lan manut
- Makuta, makuti, makuten
- Pandom panuntun lan pangetrepane Pancasila
- Petruk patroli karo putrani loro putra putri
- Ruruh, rereh, ririh ing wewarah
- Sapa salah seleh
- Saya suwe saya sumengka
- Sepi, sepa, lir sepah samun
- Sing sapa salah bakal seleh
- Sing sapa goroh growah
- Sing weweh bakal wuwuh
- Sluman, slumun slamet
- Tebari nastiti lan ngati-ati, mesthi bakal dadi
- Tata tertib tartamtu tentrem
- Tata titi tentrem
- Tata titi tutug tatag, tanggung tertib
- Tindak tanduk, tutur kang kalantur
- Tatag, teteg bakal tutug
- Tatune methunthung mentheng-mentheng
- Titi, titis , tatas lan trengginas
- Yekti sepi asepa lir sepah samun
3. Purwakanthi Guru Basa/Lumaksita
Purwakanthi guru basa (lumaksita) yaiku purwakanthi saka rong gatra sing padha tetembungane, yaiku tembung pungkasan ukara sing ngarep, dadi tembung wiwitan ukara burine. Purwakanthi guru basa akeh tinemu ana ing wangsalan lan tembang.
Purwakanthi guru basa / lumaksita adalah sebuah kalimat yang mengulang kata sebelumnya, yaitu kata akhir pada dua kalimat menjadi kata awalan pada kalimat kedua.
Contoh Purwakanthi Guru Basa/Lumaksita ing Wangsalan
- Asung bekti, bektina kawula marang gusti
- Bayem arda, ardane ngrusak busana
- Bibis tasik, tasik madu wino tirto
- Carang wreksa, wreksa wilis tanpa patra
- Durna putra, putra [utri Madukara
- Es degan, degane ora sembarangan
- Janur gunung, gunung geni lor Ngayogja
- Jarwa pinter, pintere satriya ing pringgadani
- Kejaduk tembok, temboke sing warna biru
- Kolik priya, priyagung anjani putra
- Lungguh dhingklik, dhingklike wong cilik-cilik
- Mangan ati, atine seng kelara-lara
- Mangkana ngelmu kang nyata, sanyatane weh reseping ati
- Mung ing tirta, tirta wijiling salira
- Munggweng tirta, tirta kadheg ing samodra
- Nandhang lara, larane wong lara lapa
- Nemu kembang, kembange wangi
- Nemu wedang, wedange wedang jahe abang
- Pandhu suta, suta madyaning Pandhawa
- Raja putra, putra daleme Ngastina
- Raja putra, putrane Raja Alengka
- Remuk rempu, rempu dadi awu
- Rujak degan, degane krambil ijo
- Rujak dhondong, dhondonge sisane kalong
- Saking tresna tresnane mung samudana
- Saron agung, agung-agunging sujannma
- Suwe ora jamu, jamu godhong kara
- Tepi wastra, wastra kang tumrap mustaka
- Witing tresna, tresnane mung sawetara
Contoh purwakanthi lumaksita ing tembang
- Urip iki ora angel
- Angele sok ginawe dhewe
- Dheweke tan ngrasa bisa,
- Bisane mung nyadhong dhawuh,
- Dhawuhe Kang Murba Amasesa…..
- Ngelmu iku luwih pangaji,
- Ajine datanpa tandhing,
- Tandhingna bandha lan arta,
- Arta iku gampang sirna,
- Sirnane tan petung wektu,
- Wektune ilang saben mangsa,
- Mangsa iku gunakna ngupadi ngelmu….
Demikianlah penjelasan dan contoh contoh purwakanthi lengkap. Semoga ulasan purwakanthi di atas dapat bermanfaat…